Nau mai, kuhu mai. Tauti mai.
Nō te tau 1849 te tuhika tuatahi o te kōrero nehe Te Waiatatanga Mai o Te Atua, nā Matiaha Tiramōrehu. He mātanga ā-iwi ia nō Ngāi Tahu, arā o te mana whenua o te wāhi ko Ōtautahi te ikoa ināianei.
I whānau mai a Tiramōrehu i kā tau tōmua o te rautau kahuru mā iwa, i te papakāika, arā i te nohoaka hokohoko o Kaiapoi. Nō muri mai i te horoka o te pā i kā pakaka ā-iwi i te tau 1831, ka rere atu ko Tiramōrehu mā ki wāhi kē i Te Waipounamu. Ka tae atu a Tiramōrehu ki Moeraki, i reira tū tou ai hai kaiwhakahaere whakahirahira i te ao tōrakapū me te ao wairua. I te tau tou ka tuhia e Tiramōrehu ko Te Waiatatanga Mai o Te Atua, ka tuhi reta hoki ia ki te kāwanataka ki te rapa utu mō kā kī tauraki nā te Karauna ki a Ngāi Tahu kāhore i whakatinanahia. Koia te tīmataka o Te Kerēme, arā o te kokoraho whenua o Ngāi Tahu e whitu reaka rā te roa. He ao hūkeri tō Tiramōrehu, he ao whawhai, he ao kōmiro; rite tou ki tā kā atua i roko ai i tana kōrero orokohaka nei.
Ko te kako o tēnei kōrero, ko Papatūānuku, ko te hākui ko te whenua, ko Raki, ko te hākoro ko te raki, tae atu ki ā rāua tamariki, heke mai ana ki a tātau.
He kōrero tēnei ka tīmata i te pōuri, i Te Pō.
He kōrero mō te reo:
He āhuataka motuhake ki te mita o Kāi Tahu te whakamahika o te pū ‘k’ i te wāhi o te orokati pūrua ‘ng’, ka tino kitea tēnei i Waitaha ki te toka, i Ōtākou, i Murihiku. Hai tauira, ka kīia kētia a Raki ko Rangi i Te Ika a Māui. Nā, ka huaina e Ngāi Tahu ko Kāi Tahu rātau.
I tāhana tuhika, ka whakamahia noatia e Matiaha Tiramōrehu ko te pū ‘k’ me te orokati pūrua ‘ng’. Heoti anō ko te tūponotaka, ka whakamahi kētia ko te ‘k’ i āhana kōrero o ia rā. Nō reira, ka whakamahia te ‘k’ i te whakaaturaka nei, kauraka ko te ‘ng’.
The Artworks
This exhibition is funded by
Te Waiatatanga Mai o te Atua
Matiaha Tiramōrehu, ko pōhewatia anō e Ariana Tikao
Mai i Te Pō ki Te Ao Mārama
Ka tīmata tātau i te pō. Arā i te tīmataka o tātau katoa, i te whare takata o te hākui. Ka rere i te waikahu, he pitomata tātau, ko Te Kore tērā. He wai māreparepa me kā au kārewa a Takaroa, a te atua o te moana. E ai ki te kōrero ko Takaroa te tahu tuatahi o Papatūānuku. Ka whānau mai ā rāua tamariki, ka puta ia ki tawhiti ki te tāpuke i te popoki o te tamaiti. Nōhona e tamō tou ana, ka hemo a Papatūānuku ki te aroha ki a Raki, ki te hākoro o te raki. He kaha rawa nō te horaka whānui o tana kahuraki, he rerehua rawa nō tana muramura tē rikahoea.
Ka tīmata tātau i te pōuri, i Te Pō. I te hā tahi o ō tātau mātua. Ka rakona he hamumu. Ka roko hīrea atu. Ka kukuru haere. He haruru marū. He wai. Ko te waiatataka mai o te atua. Ko kā atua e waiata ana. Ka tīmata kā tamariki a Raki rāua ko Papa ki te waiata. Ka ahua te ao tukupū e rātau i a rātau e taki ana, e whakahua ana i te tūāpapa o kā toiora katoa. Me he pēpi e whakapuaki oro ana, e whakamātau ana i kā oro katoa o te reo, ko te tataki me te ketekete, ko te tīkā me te mārū, ko te kawī.
Kei a Te Pō te tīmatanga mai o te waiatatanga mai o te Atua.
I kā atua e waiata ana, ka whiriwhiria kā miro rauiti o te oro, ka ōkiko haere. Herea ana kā mātua i kā ioio, ā, noho ana kā tamariki i te taiwhaka apiapi, i te wāhi pōuri kai waekanui. Kia hipa rā anō hai tā rātau ko te manomano tau, ka kōiko rātau ki tētahi wheako hou, kai tua i te noho kōpipiri rā. Ka tīmata rātau ki te kōrero ‘he aha atu’. Ka roko kā mātua i te matakurukuru e pupū ake ana, ekari i herea rawatia rāua tē toro ake, tē neke kia whānui ake ai te wāhi.
Te Weheka
Nā ka mea atu a Raki ki tāhana tama, ki a Tāne: “E tā, me waha i a au ki runga kia tū kē ahau, kia takoto kē tō koutou hākui”. Koia anake te ara kia tipu te whaiao. Ka tohutohu pērā a Raki i a Tāne ahakoa te mōhio ka whara ia, tēnā pea ka patua toutia ia. He mahi raupaka whaiaro tērā. Nā konā i tahuri ai kā atua ki te puta ki Te Ao Mārama. Kāre a Tāne i hīkaka ki te pērā: “E koro, me aha oti… Mā Rehua koe e waha”. Ka kī nonoi a Raki mā Tāne anō, ekari ka whai wāhi hoki ko ōhona tāina. I takatakahia e rātau te tinana o tō rātau hākui, kia whai tūka pai ō rātau waewae. Ka hiki, ka kana ki te hiki i a Raki ekari tē neke tō rātau hākoro:
Tīkawea a Raki, whakawaha a Papa, whakatikatika tuarā nui o Paia, mamae Te Kawaihuarau
I ēnei kupu ka rewa ake a Raki ki ruka. Auē! Te mana hoki o te kupu. Koia anō te mana o te kupu ā-waha.
Ka whakapuaki a Raki rāua ko Papatūānuku i tō rāua aroha pūmau, ka taki hoki ki a rāua anō. Ka whatiwhati haere kā ioio, ka puta te auē i te mamae. Kātahi ka haruru nui i te tīhaea o kā āhuataka o te raki me te whenua. Ka heke rā kā roimata o Raki ki a Papatūānuku, ka haukū. Ka rewa ake te taki o te mapu i a Papatūānuku hai tututuroroa, ka huihui i kā paiao te uhi i te tinana o Raki
Ka rewa ake anō a Raki, ā, ka haere tou tā Paia karakia:
“Ko toko nā wai? Ko toko nā Ruatipua
Ko toko nā wai? Ko toko nā Ruatahito
He turuturu, he pïnaki, he papare, he aitutonga
Tēnā toko, tokotoko ka eke, ko toko o tēnei raki
Toko Te Kapuanui, Te Kapuaroa, Te Kapuamātotoru,
Te tau o Rakiriri, e hui te Rakiora, e roko ki waho.”
Ka pāorooro mai te umere i ruka:
“E Tūmatatoro, whakaekea te maunga.”
He pou ka tokona, he tūka motuhake tō ia toko; he turuturu, he pīnaki, he papare, he hākai, e tau ai te takotoraka hou o te raki me te whenua, kia māwehe, kia pūmau. Nō muri mai, heoti anō tā kā atua he waia haere ki tō rātau ao hou, ki Te Ao Mārama.
Ka kākahuria e Tāne a Raki rāua ko Papa
Ka whakamīharo a Tāne mā i te aho muramura huri noa i Te Ao Mārama. Tae atu ki taua wā ko te pōuri noa tā rātau i mōhio ai. Nā te mārama, ka rerekē anō ko te hinekaro. Ka toko ake te whakaaro he mahi e toe ana. He toiora anō kia waihakatia. Kāre he weruweru o kā mātua; ka tū tahaka rāua. Ka tahuri a Tāne ki te uhi i a rāua. Ka kohia e ia te Rāhuikura, tētahi pani whero, hai tohu i kā taupā o te ao hou. Ekari kāre taua kura i piripiri ki a Raki. Ka kana tou a Tāne, nā, ka kitea i te awatea; he wā tōhona ka kitea taua kano kura i te raki i te haeata me te tōka o te rā. Tē kitea i te pō. Nō reira ka wania e Tāne he whetū, he kāhui whetū anō i tōhona taina, i te kairaraka i a Wehinuiamamao. Ka āta tātaihia hai kāhui whetū, hai waka whetū. Ko noho ko aua whetū hai tūāpapa mō te mātauraka kōkōraki. Ka whai tou te tākata i aua rama ārahi i te pō, hai mātauraka tau, hai tohu uruki i te moana, i te whenua anō.
Ka whai a Tāne i ētahi tipu nā tōhona tuakana, nā Rehua, hai whakatau i tō rāua hākui, i a Papatūānuku. Ka tukua e kā atua wāhine tokonui kā āhuataka hai waihaka i kā tipu me kā toiora o te kahere. Nō te tau tuatoru ka hua te Kahikatea, kātahi ka rere iho kā manu i te raki, ka mauria mai hoki e rātau te waiata me te pūtake o te reo. Ko Te Wao Nui a Tāne!
Ka mutu, ka waihakatia e Tāne ko te tākata ki te one o Hawaiki; ko te tāne, kātahi ko te wahine. Ko Tiki-auaha te tāne tuatahi, ko Io-wahine te wahine tuatahi. Nā tēnei tokorua i hua mai ai ko kā tākata katoa o te ao, tae rawa mai ki a tātau anō. Ko tā tātau mahi ko te tū hai kaitiaki, ki te tiaki i tēnei ao ātaahua, ki te manaaki i te katoa o tā kā atua i waihaka mai ai i neherā, i te tīmataka rā anō.
He Whakamārama / Key Concepts in Te Ao Māori
Whakapapa
Ko te whakapapa te tūāpapa o te ao Māori. Ka tātai te whakapapa i te tākata me kā mea ora katoa atu i te tākata. Ka tohu te whakapapa i kā honoka o kā mea katoa. Ko ia āhuataka o te taiao, he whakapapa tōhona: ko te pōhatu, ko te mauka, ko te awa, ko te whetū, tae atu ki te tipu me te kīrehe. Nō muri kē te putaka mai o te tākata i te orokohaka. I roto i te kōrero orokohaka nā Matiaha Tiramōrehu i tuari, he nui te hiraka o te whakapapa o kā atua, e tohu ana hoki i te tātai taiao.
Kai roto i te whaikōrero ka tātai whakapapa, ka āta kōwhiria kā kāwai hai whakamiramira i kā honoka e hākai ana ki te kaupapa. Nō te honoka whakapapa ki te whenua, tae atu ki kā mata o te taiao, ka whakamaumaharatia tātau he taina tātau, he haepapa kaitiaki ō tātau, me manaaki i tēnei tātaitaka aroā o te oraka. I tēnei wā, i a tātau e aro ana ki kā pōraruraru nunui i te taiao me te pāpori, tēnā pea kai te whakapapa te tātauira taurite.
Te Maramataka
Ko te marama. Ko te maramataka ko te hopuraka o kā pō o te marama, kia inea te wā i kā mata o te marama, me kā mātauraka ā-tau. Ka whakahaerehia te ao Pākehā ki te wātaka Kerekori, i ruka i te rātaka, arā te nekehaka o te rā, ka tīmataria i Hānuere, tae atu ki Tīhema. I roto i kā tau manomano ka whanake i kā tīpuna Māori te mātauraka ā-tau, nā te mātai i kā hurihaka rokomaiwhiti o tēnei whaitua o te ao. He rerekē te horanuku me kā tauira huarere o Te Waipounamu i ō Te Ika a Māui, he pērā anō kā tipu, kā manu, kā ika, me kā tai e ārahi ana i a tātau. I tēnei āhuaraki makariri ake, me mōhio rāia mātau ki kā tau, ki kā maneitaka. Mā te maramataka tātau e mōhio ai hai āhea te wā pai ki te hī ika, ki te hāereere, ki te whakatō me te hauhake i kā kai. Mā te huka noho tāone ōnāianei, ka taea hoki te whakawhiti i te mātauraka o te maramataka ki tō tātau horopaki hou, ko āhea te wā pai mō te pukumahi, me te wā pai mō te whakatā. He mea hirahira mārika te mātauraka taiao ki te oraka o ō tātau tīpuna, he hirahira tou ināianei kia tau tō tātau noho ki te taiao.
Mātai Aroraki
He mātauraka tō kā whetū me kā kāhui whetū i te raki, hai tautoko i te mahi uruki, ka whakaaweawe anō hoki i ō tātau honoka ki te taiao. He whakahirahira kā whetū i te kōrero orokohaka nā Matiaha Tiramōrehu i tuhi. Kia whakawehea rā anōtia a Raki rāua ko Papatūānuku e ā rāua tamariki, ka whakarākeitia te pō e Tāne mā ki kā whetū hai tōpuni ātaahua mō tō rātau hākoro. I tā Tiramōrehu puakitaka o te kōrero, ko Rehua te mātāmua a Raki rāua ko Papa. Ka mōhiotia hoki a Rehua ko te whetū ko Antares, he tohu o kā marama o Matiti.
Ko tētahi ikoa anō mō Te Ika o Te Raki, ko Te Ika Matua a Takaroa, e wheriko ana, e me he ika kātahi anō ka hīia ake i te wai. I te ao Māori, ka mate te takata, ka whetūrakitia.
Ko kā whetū o Matariki, o Puaka anō hai tohu o te tau hou Māori i waekanui i te Makariri. Kai ō rāua āhua te mōhiohio ka pēhea te tau e heke mai nei.
He whakahirahira hoki te mātai i te raki me kā whetū ki ō tātau tīpuna Ūropi, ka whai wāhi hoki kā whetū me kā kāhui whetū ki te tātai i ō rātau pūnaha mātauraka anō. I whakatūria tēnei pourewa mātairaki i te wāhi o mua o Te Whare Wānaka o Waitaha i te tau 1896. I turakina i te rūwhenua nui o Pēpuere o te tau e 2011 i Waitaha, ekari ka whakatūria anō, ka whakatuwherahia anō i te tau e 2022. Ka whakamahia te Whare Mātai Ātea kai ruka i tēnei pourewa hai mātai whetū ki te karu whakatata, ekari i mātaihia kā whetū e kā tīpuna Māori o tuaukiuki.
Tukua kia tū takitahi kā whetū o te raki
Te Taiao
He wheako tairoko-rau, he wheako rumaki Te Waiatataka Mai o te Atua, e kōrero ana i tētahi o kā kōrero orokohaka o Kāi Tahu. I roto i te whakaaturaka ka kitea, ka rokona kā huāka maha hai whakaahua o kā atua, ko kā atua e hākai ana ki te taiao, me ā rātau tamariki. Ko whakatakatahia kā huāka o te taiao; hai reira ka tere, ka tino tūturu te honoka. He whanauka tou tātau nō te ao, arā ko Papatūānuku, nō te raki anō, arā ko Raki.
Ko te āhua noho o kā tīpuna Kāi Tahu, he tūhono nui nei ki te taiao, i a rātau e hāereere ana mā raro rānei, mā ruka waka rānei, i kā mahika kai o te tau. Ka tauhokohoko rawa tō mātau iwi ki a rātau anō, ki kā iwi hoki o te raki. I puritia anō e Kāi Tahu te nuika o kā wāhi pounamu, he toka tokarewa ka kohia i kā haereka uaua i Te Tai Poutini, i tāraia i konei hai taputapu whaitake, hai whakarākei, hai taoka anō. Tino waimarie tātau ki te noho i tēnei whenua, ki te noho ki tēnei whenua, ā, he haepapa nui nō tātau katoa ki te tiaki i tō tātau taiao hai paika mō kā uri ā muri ake nei.
Mō tātou, ā, mō ka uri a muri ake nei.
Te Waiatatanga
Nā Christine Harvey: he waerau kiriaku ko kutia ki te taiaho
Te Pō. Te Ao. Te Kore.
Ka moe a Te Mākū i a Mahoranuiatea, ka puta ko Raki.
Ehara i a Raki tēnei wahine, a Papatūānuku, nā Takaroa kē ia. Tēnei wahine, a Papatūānuku, he mea i noho ai i a Raki, ka hori a Takaroa…
I piri tonu a Raki ki ruka ki a Papatūānuku.
Ko tēnei hoahoa kōwhaiwhai o nāianei nā te mātaka toirau, nā Christine Harvey, he tauira tāruarua o kā koru e rua ka hui, ka rere āmio hai hoahoa pūhoro.
He mātaka tā moko a Christine; koia tētahi o te huka nā rātau kā tikaka tuku iho i whakarauora, kia hoki mai ki te ao mārama. Ka tāia te pūhoro i te ao tā moko, ki kā kūhā ake, arā ki tētahi o kā wāhaka kaha ake o te tinana. Ka tūhono te pūhoro ki te whakapapa, ki kā honoka e here nei i te takata me kā āhuataka katoa o te ao Māori. Tērā hoki tētahi honoka o te tauira nei ki te kōrero orokoahaka, arā ka whara a Raki i ēnei anō wāhaka o te tinana i te wā ka patua e Takaroa mō te pirika ki a Papatūānuku te take. E tino hākai ana te pūhoro ki te whakapapa, arā ki kā honoka whakapapa e whakakotahi ai i te takata, i kā mea katoa i te ao Māori.
Ka puta te āhua o te nekehaka i tā Christine mahi toi, ko ia koru hai puna au, me he kao e rere ana. Ka hui kā huāka hoahoa, ka waihakatia ai he koto auau, kātahi ka whakaatahia hai kārakaraka. Kai te hākai kā tohu ataata ki te tauriteka orokohaka.
Nā kā atua i whānau mai i a Papatūānuku: nā Rehua rātau ko Tāne ko te taina ko Paia, a Raki i whakarewa ake ai ki kā raki ki kā toko. Nā ētahi atu moeka hirahira i puta ai kā tamariki ka korowai i tō tātau ao ki kāi tipu me kāi kirehe. Nā ērā hākoro tuauri, nā Takaroa, nā Raki, i ō rāua honoka ki a Papatūānuku, i homai tō tātau ao mārama.
Other Artworks
Pou Ruatahito
Nā Turumeke Harrington: he maitai ko peitahia
Ko toko nā wai? Ko toko nā Ruatahito. He turuturu, he pīnaki, he papare, he aitutoka.
Nō konei a Tāne i whakaaro ai e tupu anō ia te takata ki te waihaka. Ka ahua e ia ki Hawaiki, ka tū kā rikarika, te upoko, kā waewae, kā kūhā me te tinana katoa.
He rikatoi toi puni a Turumeke Harrington nō Pōneke. Ko tōhona wheako mahi ko te hoahoa ahumahi me te toi ātaka, e kaikākau ana ia ki te whakapapa, ki te mokowā, ki te kano me te papaka. Ka whakatūria e Turumeke āhana tāraitaka nui me āhana toi waihaka rawatoi tini ki te huika o te toi me te hoahoa.
I waihakatia tā Turumeke Pou Ruatahito ki te maitai, ka whakapuakina ko te kaha me te renarena ka puta ina papare ana kā autō āhua rite. Kai te whakaahua rānei tā Turumeke mahi i te honoka ki kā ānau tuara ki te tuara, kia tautoko tētahi i tētahi, kai te pōwhiritia rānei tātau ki te hīkoi i raro i tētahi tipua? He nui kā tikaka motuhake o Ruatahito hai āhua tūrehurehu, tērā ko Papatūānuku e toro ake ana ki a Raki, tērā ko Paia e piko ana, e hāpai ana i tōhona hākoro, i a Raki kai tōhona tuara. Tēnā pea ka kitea hoki ko Papatūānuku, ko tō tātau hākui, ko tō tātau whenua, ko tō tātau tūrakawaewae, e hāpai ana i kā toko katoa e rewa ai a Raki. Tēnā pea kai te tohu tēnei i te mana o te wahine ki te tautoko me te atawhai, koia anō te pūtake o te kaha me te kotahitaka i te whānau. Ka tohu te tae kōkōwai o te pou i te kurawaka nā Tāne i whakamahi hai waihaka i te wahine tuatahi, i a Io-Wahine.
He tohu anō pea o tā Turumeke pou, ko te whitiwhiti o te wai hai kohu e rewa ake ana, me tā te arero rewa ake, heke iho. Ka pā tēnei ki te aroha me te kōiko o Raki rāua ko Papatūānuku, ki tō tātau anō ira tākata. Ahakoa ko hakā ki te mētara, ki te matū kaha, ko tōhona āhua he mārō noa, ko kā ānau me te āhua puare o te pou, ko te ata o te takata, o te tinana.
Other Artworks
Pou Ruatipua
Nā Alex Mcleod: he tōtara ko whakairohia, he peita kōrahirahi, he aka pāua
”Ka kī atu a Tāne ki tōhona hākoro, “E koro, me aha oti te patu i a koe?”. Ka kī mai a Raki. “Me waha i a au ki ruka kia tū kē ahau, kia takoto kē tō koutou hākui i a au.”
Ko Ruatipua te ikoa o te toko a Paia i tokoa ai te raki.
Kia oti rā anō te tokona o Rakinui, ka muramura te ao pēnei i te awatea.
Neke atu i te 20 tau a Alex Mcleod ka mahi i te toi whakairo. I kōwhiria e Alex te tōtara hai whakairo māhana i tāhana pou, i tōhona kakano tōtika, i te mārō o te taikākā, me te kōmāmā. Ko Tāne te tamaiti i kōwhiria e Raki ki te whakawehe i a rāua ko Papatūānuku, kia hou mai te aho ki te ao. Ka kīia a Tāne ko te atua o te kahere, ā, ina kitea kā rākau teitei i te kahere e toro ake ana ki te raki, ka taea te pōhewa ko aua rākau kai te hono i te raki me te whenua, ko kā pou anō e whakawehe ana i ērā. Pēnei i kā mea katoa i te kahere, he uri te tōtara nō Tāne. Ko waiho e Alex te tapa o muri o te pou kia maoa noa, hai whakamahara i a tātau ki te āhua taketake o te rākau.
Ko tēnei pou ko te pou Ruatipua i te kōrero orokahaka nā Tiramōrehu. Mauritau ana te āhua o Papatūānuku i te pūtake o te pou, i tōhona ao. Ka tū a Ruatipua ki ruka, e mawehe tou ai a Papatūānuku rāua ko Raki, e tuku ana kia tōnui ko kā mea ora katoa i waeka i a rāua. Kai reira a Rūaumoko, arā te atua o te rūwhenua kai roto tou i te kōpū o Papatūānuku, i te āhua o te manaia. Ka tohu tēnei i te āheitaka whakariuka, i te kāruerue anō pea o ō tātau ao, he kupu whakamataara kia rite noa tātau ki te panoni. E kore te tākata e whakahaere i te taiao, ā, he wā tōhona me whakamahara tātau. Heoti anō, ka humi tou, ka māhorahora tou a Papatūānuku, nā, me rite tātau ki te whakautu mā te tiaki i a ia me kā mea katoa nāhana.
I hiahia a Alex ki te kapo i te āhua o te hei tiki ko rokonui huri noa i Te Waipounamu. Ka kitea ēnei āhuataka i te pukuwheti, i kā pokohiwi whānui, i kā kikopuku tiriwhana, i ka waewae, i te arero tokorera, i kā konohi nui. He tohu hoki te hei tiki o te kukune, arā ko te pitomata me te matahua. Ka whakamaharatia tātau he uri kā tākata katoa o te ao nō Tāne rāua ko te wahine tuatahi nāhana i waihaka, nō Io-Wahine.
Kai ruka ake i Ruatipua, kua whakairohia e Alex ko ētahi kōwhaiwhai, ko kā tauira ka kitea i kā heke o roto i te wharenui, me ētahi waitohu tāniko pēnei i te taitapa weruweru. He tohu ēnei o te aho me te ora i tukua mai ki te ao i te weheka o Papatūānuku rāua ko Raki, tae noa ki te kaha me te pūmau o tō rāua aroha ki a rāua, me kā toko i whakatūria kia mawehe ai rāua. Ko tā Alex āta whakaaro, āta whakamahi anō i kā kano, ko te tohu i kā tīmataka hou, i kā āheitaka hou anō i puta i Te Weheka.
Other Artworks
Pou Tokomaunga
Nā Kate Stevens West: he papa tāpatu, he peita hinu, he pine maitai
Kātahi a Raki ka poroporoaki ki a Papa, ka mea atu a Raki ki a ia, “E Papa e, hai konei rā koe. Tēnei taku aroha ki a koe. Kei te Waru ka taki au ki a koe.” Koia hoki te haukū, he roimata nō Raki.
Ka mea hoki a Raki ki tōna wahine, ki a Papatūānuku, “E kui, hai konei rā noho ai. Kai te makariri hoki ahau te hiahia iho ai ki a koe” Koia hoki te kōpaka.
Kātahi anō a Tāne ka whakatō i kā rākau… Nō te toru o kā tau ka hua te kahikatea, ā tau iho ana kā manu o te raki…
Ka tīmata a Kate Stevens West ki te peita kaio i te tau e 2019 whai i muri i te whakawhānau i kā tamariki tokowhā. Ka tūhuratia āhana mahi toi i te whakapapa me te wā, i te whānau me kā tīpuna. Ka rere noa te taera rokomaiwhiti o Kate i Pou Tokomaunga, i kā tauira me kā hoahoa nō te taiao, e whakamaumahara ana i ō tātau anō honoka ki te whenua.
Ko kā huāka matua o tā Kate pou ko te kahikatea teitei, ko kā rākau teitei nā Tāne i whakatō hai whakapoapoa i kā manu kai a tōhona tuakana, kai a Rehua. Ko aua manu te pūtake o te reo, ka tuaritia ō rātau waiata, ka āwhinatia te wao kia ora. Kai te tumu o te pou ko peitahia he tipu, he putiputi, he mea raka wairua nā kā mea i waihakatia e Tāne ekari hai tohu anō o Papatūānuku. Ko tā Kate āta whiriwhiri i kā kano penei i te tae whenua o te kōkōwai, ko te whakamiramira i te hiraka o Papatūānuku i te kōrero orokohaka. Ka whakaaturia a Rakinui ki ruka, ko ūhia ki te whetū.
Taiāwhiowhio ana i te katoa tētahi tōrino whakaata, he tōrino o te wai i ōhona āhuataka maha, me kā kare ā-roto o Raki rāua ko Papatūānuku e kōmiko ana i tō rāua weheka. He mutuka kore tēnei tōrino, ka kawea ko te aroha, ko te kōiko, ko te pāmamae o rāua, ā, ko tāhana kōpaki i kā mea katoa hai whakatonu i te aroha ka kai i te katoa. Ka kōhimuhimutia kā whakahere a te mātua mā te tamariki – arā ko te weheka o Raki rāua ko Papa, i whakaaetia, kia hou mai te aho ora ki te ao.
Other Artworks
Te Tīmataka
Ariana Tikao rāua ko Paddy Free: He hopu oro o te taoka puoro me te waiata
Nei rā te waikohu
te kākau hotuhotu e
nei rā te pōuri, te aroha e
Te haukū, te ua, he roimata
o Rakinui e te tau e
e tū wehe ana, e te tau e
Tākohutia, tārehua, me he wairua
noho kūwata au
auē te mokemoke e
He rikapuoro whakamānawatia, he kaituhi, he Arts Laureate ā-motu anō a Ariana Tikao. Ka whai tēnei mahika oro i te haereka kōrero nō te pō ki te ao mārama, i kā oro hoki o kā atua, o Raki rāua ko Papatūānuku. Ko tā te wāhaka tuatahi o te tuhika a Matiaha Tiramōrehu, i te pō ka tīmata kā atua ki te waiata:
Kei a te Pō te tīmatanga mai o te waiatatanga mai o te atua
Ka whai kā taoka puoro i kā oro o tō tātau taiao, ko tā aua taoka aweko he tūhono i a tātau ki kā atua, ki kā atua huhua o tēnā o tēnā whaitua. Ka rokona te oro o te pūmotomoto e rere mai ana i Te Pō, i te pōuritaka. Ka whakamahia te pūmotomoto i te hapūtaka me te whakawhānautaka o te pēpi.
Ko te tohu o te oro kōkiri nā te pūtātara, he tohu o te ārewa, o te matea kia panoni. Ko te āhua o te pūtātara ko te kota tātara me te waha pupuhi, he mea haka ki te rākau, hai tohu i a Takaroa, i te atua o te moana, rāua ko Tāne, ko te atua o te kahere. Ko te hā hai whakataki i te pūtātara, ko te tohu i ētahi atua o te hau. Ka rokona te haruru me te tīhaea o kā honoka o Raki rāua ko Papa, ka toro, ka toro, ka motukia. Ka taki te pahū pounamu i te mīharo ka tītamatia ko tēnei ao hou, ko tēnei ao whānui, ko tēnei ao mārama.
Nō muri mai i Te Weheka, ka whakapuakina e Raki rāua ko Papatūānuku te kūwatawata me te aroha, i te hekeka ua, me te rewaka kohu. Ka taki a Papatūānuku mō tōhona whaiāipo kai ruka ake i a ia, kai tua i te toroka o ōhona rika.
Taki tou ana ērā tīpuna tuauri ki a rāua anō. Ko aua roimata ko te hurihaka o te wai e tautoko ai i te toiora i te ao. Ka heke kā roimata o Raki hai ua, ka rewa ake ka mapu o Papatūānuku hai waikohu.
Nei rā te waikohu
te kākau hotuhotu e
nei rā te pōuri, te aroha e
Te haukū, te ua, he roimata
o Rakinui e te tau e
e tū wehe ana, e te tau e
Tākohutia, tārehua, me he wairua
noho kūwata au
auē te mokemoke e
Kātahi tātau ka neke ki kā raki, ki a Raki ko whakarākeitia ki te whetū, ki te kāhui whetū, kātahi ka hoki anō te hopu oro ki te tīmataka, hai tohu i te hurihaka o te oraka.